Sąd w wyroku rozwodowym rozstrzyga o większości spraw związanych z funkcjonowaniem rodziny. Jedną z nich jest ustalenie sposobu korzystania przez byłych małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania. Przyjęte przez ustawodawcę w tym zakresie rozwiązanie nie jest oczywiste i może zaskakiwać – jest niezależne od tytułu prawnego do lokalu. Skoro tak, to powstaje pytanie: czy można zmusić byłego małżonka do opuszczenia mieszkania?

Nie trzeba udowadniać, że mieszkanie jest dobrem szczególnym i nie ma znaczenia, czy traktuje się je jako jedno z praw człowieka, czy „tylko” jako dobro materialne. Możliwość zaspokajania potrzeb mieszkaniowych jest jednym z podstawowych elementów prawidłowego funkcjonowania społecznego. Trudno też sobie wyobrazić rodzinę, która nie posada wspólnego miejsca określanego jako dom. Jeszcze trudniej wyobrazić sobie sytuację, w której byli małżonkowie mieszkają pod jednym dachem łącznie ze swoimi następnymi „połówkami”… Problemy związane z korzystaniem z mieszkania byłych małżonków ustawodawca starał się rozwiązać w sposób chroniący interesy rodziny, a przede wszystkim dzieci i tego z małżonków, któremu powierzone zostanie wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Czy postawiony cel został osiągnięty?

W dwóch pierwszych zdaniach art. 58 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO) przewidziano, że jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Hipoteza cytowanego przepisu wskazuje, że może on zostać zastosowany wówczas, gdy w dacie orzekania małżonkowie korzystają z tego samego lokalu mieszkalnego. Rozstrzygnięcie obejmuje każde mieszkanie, niezależnie od posiadanego tytułu prawnego. Może to być mieszkanie, do którego obojgu małżonkom lub jednemu z nich przysługuje tytuł prawny wynikający z prawa własności, spółdzielczego prawa do lokalu, służebności osobistej, stosunku najmu na podstawie umowy albo decyzji o przydziale, nie wyłączając mieszkań funkcyjnych, a nawet zajmowanych bez tytułu prawnego (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego dnia 13 stycznia 1978 r., sygn.: III CZP 30/77). Warto zwrócić uwagę, że przesłanka „wspólnego zajmowania mieszkania” występuje także wtedy, gdy jeden z małżonków nie przebywa w nim przejściowo (np. pobyt w placówce zdrowotnej, wyjazd służbowy, a nawet pobyt w zakładzie karnym). Sąd może odstąpić od orzeczenia o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania w sytuacjach wyjątkowych, tj. „gdy małżonkowie z przyczyn usprawiedliwionych temu się sprzeciwiają”. Oznacza to, że zgodnie będą wnioskować o niewydawanie orzeczenia w tym zakresie, np. dlatego, że już wcześniej uzgodnili między sobą sposób korzystania z mieszkania, albo gdy ze względu na rodzaj mieszkania (np. jedna izba) orzeczenie o odrębnym korzystaniu z poszczególnych części mieszkania byłoby bezprzedmiotowe (ww. uchwała SN z 13.01.1978 r.).

Jak wcześniej zaznaczono, sąd w wyroku rozwodowym, na podstawie art. 58 § 2 KRO, może zamiast orzeczenia o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania nakazać eksmisję jednego z małżonków z powodu jego rażąco nagannego zachowania. W tym miejscu konieczne są dwie dodatkowe informacje. Po pierwsze, sąd nie może orzec eksmisji małżonka, z mieszkania, które należy do jego majątku osobistego (uchwała SN z 23.7.2008 r., sygn.: III CZP 73/08), jak też z mieszkania, które zostało mu przydzielone jako mieszkanie służbowe. Po drugie, wymienione ograniczenia orzeczenia eksmisji dotyczą postępowania w sprawie o rozwód, ale nie będą miały zastosowania w sprawach wszczynanych na podstawie ustawy z 29.07.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej, rozstrzyganej w postępowaniu nieprocesowym (art. 5602 – 56012 Kpc). Problematyka eksmisji sprawcy przemocy domowej to jednak odrębny temat.

Małżonek nie posiadający tytułu prawnego do mieszkania, a korzystający z niego na podstawie orzeczenia wydanego w oparciu o art. 58 § 2 KRO pozostaje pod ochroną przewidzianą w art. 281 KRO i ustawie z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie kodeksu cywilnego [wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku – I Wydział Cywilny z dnia 25 lutego 2011 r., sygn.: I ACa 928/10].Jednak należy pamiętać, że określenie w wyroku rozwodowym sposobu korzystania z mieszkania po orzeczeniu rozwodu nie tworzy po stronie byłego małżonka samodzielnego tytułu prawnego, wyłączającego prawo właściciela do dochodzenia wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z lokalu mieszkalnego [wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z dnia 20 maja 2016 r., sygn.: I ACa 206/16]. Ustalenie wysokości takiego wynagrodzenia powinno nastąpić na podstawie stawek rynkowych. Ponadto małżonek korzystający z części lokalu mieszkalnego może zostać eksmitowany, gdy spełnione zostaną do tego przesłanki ustawowe, określone m.in. w ustawie z dnia 21 czerwca 2001 r o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego.

Adam G. Karolak Warszawa, 30.10.2023